Demans
Demans (Bunama) Nedir?
Demans (Bunama), kazanılmış zihinsel fonksiyonların sonradan belirli bir neden sonucunda yitirilmesi anlamını taşır. Bununla birlikte her zihinsel bozulma durumu demans olarak değerlendirilemez. Demans olarak nitelendirilebilmesi için aşağıdaki kriterleri karşılaması gerekir:
- Hastada öncelikle birden fazla zihinsel fonksiyonda bozulma olmalıdır.
- İş hayatı, mali durumlar, aygıtların kullanımı, hobiler, ev işleri ve kendine bakım gibi günlük yaşam aktivitelerinde belirgin etkilenmeye neden olmalıdır.
- Seyri açısından şikayetlerin kalıcı ve sıklıkla ilerleyici olması gerekir.
- Tanı konulduğu sırada hastada bilinç bulanıklığının olmaması gerekir.
Demans Tipleri Nelerdir?
Primer (birincil) demanslar ve altta yatan belirli bir nedene bağlı ortaya çıkan sekonder (ikincil) demanslar şeklinde iki ana tipi vardır.
Primer demanslar, merkezi sinir sisteminin nörodejeneratif hastalıklarını içermektedir. Sadece zihinsel fonksiyonların etkilendiği demanslara ek olarak hareket bozukluğu, epileptik nöbetler, otonom disfonksiyon ve uyku bozuklukları gibi farklı nörolojik bulguların eşlik ettiği demanslar da mevcuttur. Sık görülen primer demans tipleri şunlardır:
- Alzheimer hastalığı
- Lewy cisimcikli demans
- Frontotemporal demans
- Hareket bozuklukları ile ilişkili demanslar
- Prion Hastalıkları (Deli dana hastalıkları)
- Çocukluk çağı demansları
En sık görülenler sırasıyla Alzheimer hastalığı, Lewy cisimcikli demans ve frontotemporal demanstır. Primer demans tanısı konulabilmesi için sekonder nedenlerin dışlanmış olması gerekir.
Sistemik, nörolojik veya psikiyatrik bir hastalık seyrinde ortaya çıkan demanslar ise sekonder demanslar olarak adlandırılır. Sekonder demanslar arasında;
- Vasküler demans,
- Normal basınçlı hidrosefali,
- Zehirlenme veya metabolik bozukluklar,
- Enfeksiyonlar,
- Tümör gibi kafa içinde yer kaplayan lezyonlar,
- Limbik ensefalit, multipl skleroz gibi otoimmün ve inflamatuvar hastalıklar sayılabilir.
En sık görülen sekonder demans, beynin damarsal sisteminin etkilenmesi sonucu ortaya çıkan vasküler demanstır.
Demansın Belirtileri Nelerdir?
Demans tiplerine göre beynin farklı bölgeleri etkilenir ve bu etkilenen bölgelerin fonksiyonlarındaki bozulmalar klinik olarak ortaya çıkar. Zihinsel fonksiyonlar arasında sayılan hafıza, dikkat, lisan, görsel-mekansal işlevler (navigasyon gibi), yürütücü işlevler (planlama, problem çözme ve yargılama gibi), nesne ve mekanları tanıma, beceri gerektiren hareketler (alet kullanma gibi) tek başına veya birlikte etkilenebilir.
Davranışsal problemler arasında kişilik değişiklikleri, duygudurum bozukluğu, algı bozuklukları (halüsinasyon) ve düşünce bozuklukları (hezeyan ya da sanrı) izlenebilir.>
En sık görülen demans tipi olan Alzheimer hastalığında hafıza bozukluğu ön planda olup lisan ve görsel-mekansal işlevlerde bozukluk eşlik edebilir. Yürütücü işlevler ve davranış problemleri belirgin olarak izlenmez. Aksine frontotemporal demansta; yürütücü işlevler ve kişilik özelliklerinde belirgin bozulma dikkati çekerken hafıza ve görsel-mekansal işlevlerde belirgin etkilenme görülmez.
Ortaya çıkan belirti ve bulgular sonucunda hastaların sokakta, evde ve iş ortamında günlük yaşam aktiviteleri aksamaya başlar. Yemek yeme, yıkanma, giyinme, tıraş olma, tuvalet temizliği gibi aktivitelerde bozulma sonucu kişisel bakımları azalabilir.
Bazı demans tiplerinde zihinsel fonksiyon bozukluklarına ek olarak yürüyüş bozukluğu, Parkinson hastalığı benzeri bulgular, kaslarda güçsüzlük, erime ve seyirme gibi motor belirtiler görülebilir. Ayrıca idrar ve gaita problemleri, cinsel fonksiyonlarda bozukluk, tansiyonda değişiklikler ve terleme gibi otonom fonksiyonlarda etkilenme dikkati çekebilir. Bazı demans tiplerinde de aşırı gündüz uykusu, uyku apne sendromu ve uykuda yumruk atma, tekmeleme, sayıklama gibi motor davranışlar ile şekillenen REM uykusu davranış bozukluğu ortaya çıkabilir.
Demans Tanısı Nasıl Konulur?
Demans tanısı için ilk olarak şikayetlerin, belirti ve bulguların ayrıntılı olarak değerlendirilmesi gerekir. Hastanın zihinsel işlevler, davranışsal sorunlar ve günlük yaşam aktiviteleri açısından değerlendirme ölçekleri ile sorgulanması son derece önemlidir.
Sistemik ve nörolojik muayene ile eşlik eden motor ve otonom bozukluklar ortaya çıkarılabilir. Hastanın daha önceden geçirmiş olduğu hastalıklar ve ailede var olan hastalıklar tanıya yardımcı ipuçları verebilir.
Sekonder demansların dışlanabilmesi için ayrıntılı kan tetkikleri, belden su alma işlemi (lomber ponksiyon) ve elektrofizyolojik incelemeler (EEG,EMG, otonom testler, Polisomnografi) yapılabilir.
Nöropsikolojik testler, ön planda bozulan beyin fonksiyonlarının gösterilmesi açısından uygulanmalıdır. MR, PET, SPECT gibi beyin görüntüleme yöntemleri beynin hangi bölgelerinin etkilendiğini göstererek tanıya yardımcı olur.
Kalıtsal geçişin düşünüldüğü bazı demans tipleri için genetik testler ülkemizde yapılmaktadır.
Demans Tedavi Edilebilir mi?
Nörodejeneratif özellik gösteren primer demanslar kalıcı ve ilerleyici olmaktadır. Ancak özellikle Alzheimer hastalığında şikayetleri kısmen durduran veya gerileten ilaçlar mevcuttur. Bu ilaçlar diğer bazı demans tiplerinde de etkili olabilmektedir.
Sekonder demanslarda ise altta yatan nedenin tedavisi demans tablosunda gerileme hatta tamamen iyileşme ile sonuçlanabilir. Geri döndürülebilir demansların tespiti bu nedenle oldukça önemlidir.
Zihinsel bozukluklara eşlik eden davranışsal, motor ve otonom sorunlar ile uyku problemleri farklı ilaç seçenekleri ile kontrol altına alınabilir.
Davranışsal ve bilişsel terapi yöntemleri de ilaç tedavisini tamamlayıcı uygulamalardır.
Demans Önlenebilir mi?
Demansı önlemek için kesin bir yol bilinmemekle birlikte günlük yaşamda yapılacak bazı düzenlemeler ortaya çıkmasını geciktirebilir ya da ilerlemesini yavaşlatabilir.
Hipertansiyon, şeker hastalığı, kolesterol yüksekliği, kafa travması, sigara ve alkol kullanımı gibi demans gelişimini kolaylaştıran faktörlerden uzak durmak önemlidir.
Ayrıca akdeniz diyetine uygun yiyecekler ile sağlıklı beslenmek, düzenli ve bol miktarda balık tüketmek, fiziksel ve sosyal olarak aktif olmak, uyku düzenine dikkat etmek, düzenli spor yapmak ve gerektiğinde vitamin/mineral destekleri ile takviye yapmak demans riskini azaltır.